ÇEŞMELERİN HAYATIMIZDAKİ FONKSİYONU
İnsanoğlunun yaratılışından bu yana hayatının en önemli parçası su olmuştur. Öyle ki yetişkin bir insanın vücudunun %60-70’i neredeyse su dan ibarettir. İnsanlık tarihi boyunca hayatın merkezinde yer alan su, ilk çağlardan bu yana insanların hayatlarını kurgularken önceledikleri kimi zaman da kutsal sayılan bir maddedir. İnsanoğlu tarih boyunca temizlik ve içme suyu ihtiyacını karşılamak amacıyla dağlardan ve uzak yerlerden getirdiği suları bir çeşme yoluyla toplumun faydasına sunmaya çalışmıştır. Çeşmeler sadece yalın bir su akıtan basit bir yapılar olmak yerine mimari dokularıyla da hep derin izler bırakmıştır. Özellikle Selçuklu ve Osmanlı döneminde başta İstanbul olmak üzere Anadolu’nun birçok yerinde rastladığımız çeşmeler özgün mimarileri ve süslemeleriyle, su mimarisinin seçkin örneklerini ortaya koyarlar. Kültürel mirasımızın eşsiz simgeleri arasında yer alan bu çeşmeler tıpkı köprüler, medreseler, hanlar, hamamlar, kaleler, saat kuleleri ve camiler gibi tarihin şahitleri arasında yer alır.
Farsçada “göz” anlamına gelen “çeşm” kelimesinden türetilmiş, su çıkan kaynak, pınar ve gözlere “çeşm” denilmesi sonrasında bunların akıtıldığı küçük yapılara zamanla çeşme denilir olmasıyla bu ismi almıştır.
Osmanlılarda çeşmeler mahalle dokusunun oluşumunda ve gelişiminde adeta belirleyici unsurlar arasında gelir. Bu sebeple şehirlerde olmazsa olmazlar arasındadır çeşmeler. Hatta neredeyse her mahallenin bir çeşmesi vardır. Şehir kültürü açısından vazgeçilmez olan çeşmeler bir yandan da sanat abidesi gibidir. Çeşmeler su mimarisinin en yaygın örnekleri olmalarının ötesinde, her dönemde Türk şehirlerinin en önemli öğeleri arasında yerini almıştır. Selçuklular döneminden bu yana yapılan çeşmeler, mimarileri ve süslemeleriyle su mimarisinin seçkin örnekleri arasında yer almaktadır. Kültürel mirasımızın eşsiz simgeleri arasında yer alan, Türk sanat tarihi içinde birbirinden farklı ve zarif çeşmelerimizin arasında en çok bilinen ve öne çıkan çeşme İstanbul’da bulunan III. Ahmed Çeşmesi gelir. Sultanahmet Meydanı’nda Topkapı Sarayı önünde yer alan bu çeşme, çeşme mimarisinde 18. yüzyılda başlayan zengin bezemeli yeni akımın da temsilcisidir. Özellikle İstanbul’da bulunan çeşmeler ve sebilleri incelediğimizde şunu görürüz. Osmanlı mimarlığının klasikten çağdaşlığa doğru izlediği değişimi.
Çeşme denilince aklımıza gelen bir başka şeyde Anadolu’nun birçok yerinde rastladığımız daha ziyade köylerde veya köy yollarında gördüğümüz hayır çeşmeleri ve sebilleri. Yoldan gelip geçenlerin susuzluğunu gidermek için yapılan bu çeşmeler dışında bir de çoban çeşmeleri vardır. Çoban çeşmeleri yerleşim alanlarından uzakta bulunan ve gelen geçen yolcuların, çobanların ve hayvanların su içmeleri için yapılmış basit yapılardır. Çoban çeşmeleri Anadolu köylerinin birer simgesi gibidir adeta. Bu çeşmeler birçok olaya şahitlik etmiş özellikle de efsaneleşmiş sevda hikâyelerine konu olmuş çeşmelerdir. Yine birçok şiire de ilham olmuştur bu çoban çeşmeleri. Genellikle su akan ve suyu biriktiren iki kısımdan oluşan çoban çeşmelerinde, su akan kısım genellikle taş yapı şeklinde, suyu biriktiren ve hayvanların sulanmasına yarayan yalak kısmı ise beton veya gövdesi oyulmuş tomruktan yapılmıştır. Birçok yolcunun, insanın bu çeşmelerden su içip, başında oturması çeşmeleri önemli kılar. Eminim birçoğumuzda hayatından bir veya birkaç kez böylesi çeşmelerin başında kısa aralıklarla konaklamış bazen yanında bulunan azığı bu çeşmeler başında yemiştir. Tarihe şahitlik eden bu çoban çeşmelerini edebiyatımızda “Beş Hececiler” akımının önde gelen temsilcilerinden usta şair Faruk Nafiz Çamlıbel "Çoban Çeşmesi" adlı bir şiirinde harika bir şekilde dile getirmiştir. Bestelenip şarkı haline de getirilen şiirinde Faruk Nafiz Çamlıbel Çoban Çeşmesini şöyle tasvir ediyor.
Derinden derine ırmaklar ağlar,
Uzaktan uzağa çoban çeşmesi,
Ey suyun sesinden anlıyan bağlar,
Ne söyler şu dağa çoban çeşmesi.
Göynünü Şirin’in aşkı sarınca
Yol almış hayatın ufuklarınca,
O hızla dağları Ferhat yarınca
Başlamış akmağa çoban çeşmesi…
O zaman başından aşkındı derdi,
Mermeri oyardı, taşı delerdi.
Kaç yanık yolcuya soğuk su verdi.
Değdi kaç dudağa çoban çeşmesi.
Vefasız Aslı’ya yol gösteren bu,
Kerem’in sazına cevap veren bu,
Kuruyan gözlere yaş gönderen bu…
Sızmadı toprağa çoban çeşmesi.
Leyla gelin oldu, Mecnun mezarda,
Bir susuz yolcu yok şimdi dağlarda,
Ateşten kızaran bir gül arar da,
Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi,
Ne şair yaş döker ne aşık ağlar,
Tarihe karıştı eski sevdalar.
Beyhude seslenir, beyhude çağlar,
Bir sola, bir sağa çoban çeşmesi…
Önder Güzelarslan
